برنج از دیرباز جز جدایی‌ناپذیر سفره ایرانیان بوده است. در حال حاضر انواع مختلفی از برنج در ایران وجود دارد؛ اما آنچه همواره با ذائقه ایرانی همخوانی داشته و دارد، برنج خوش عطر و بوی ایرانی یا همان برنج شمال است. در این نوشتار به کلیاتی از برنج ایرانی خواهیم پرداخت.
فهرست مطالب مقاله
تاریخچه برنج
برنج یکی از قدیمی‌ترین محصولات زراعی است که از هزاران سال پیش توسط بشر کشت‌شده است. شواهد پیدایشی این غله، حاکی از آن است که برنج حدود 8200 تا 13500 سال پیش در چین رشد نموده است. از سوی دیگر برخی اسناد تاریخی قدمت کشت برنج توسط بشر را، به بیش از 5 هزار سال نسبت می‌دهند.
گفته می‌شود گونه‌ای از برنج، به نام برنج وحشی، برای اولین بار در استرالیا پرورش داده شد. اما افسانه‌های چینی بر این باورند که برنج نخستین بار توسط امپراتور افسانه‌ای و بنیان‌گذار صنعت کشاورزی چین، شین یانگ، بومی‌سازی شده و گسترش یافته است.
برنج از شرق آسیا به جنوب و آسیای جنوبی گسترش یافت؛ و گفته می‌شود توسط استعمارگران اروپایی از آسیا به اروپا و آمریکا معرفی شد. در سال 1694 برنج به ایالت کارولینای آمریکا رسید. هرچند داستان‌های بسیاری از نحوه رسیدن برنج به آمریکا وجود دارد اما مشخصاً اربابان ایالت کارولینا و جورجیا از نخستین افرادی بودند که کشت برنج در آمریکا را آغاز کردند.
در آن زمین روش‌های کشت برنج شروع به تغییر و بهبود کرد. یکی از روش‌های جالب که در آمریکا مورد استفاده قرار می‌گرفت، کشت برنج به همراه گیاهی به نام آزِلا بود. آزِلا پس از رشد، همانند چتری روی شالیزارها را می‌پوشاند. از این طریق هم رشد علف‌ها و گیاهان هرز کاهش می‌یافت و هم موجب ثبات نیتروژن اتمسفر برای رشد برنج می‌شد.
بیش از 120 هزار نوع برنج در جهان وجود دارد که از دو زیرگونه جاپونیکا و ایندیکا هستند.
امروزه برنج وعده غذایی اصلی بیش از نیمی از جمعیت کره زمین است. این غله پس از گندم بیشترین سطح زیر کشت در جهان را به خود اختصاص داده است.
سندبادسِل، پلتفرمی مطمئن برای خرید و فروش محصولات
تاریخچه برنج ایرانی
کتاب «فردوس الحکمه» به نگارش طبیب طبرستانی، علی بن سهل بن الطبری، و به تاریخ 236 هجری قمری، قدیمی‌ترین سند تاریخی مبنی برکشت برنج در گیلان و مازندران است. همچنین در اوایل قرن چهارم در دوران حاکمیت آل زیاد، مدارکی از برنج‌کاری در گیلان در دست است.
در کتاب « فرهنگ خوراک مردم گیلان» نوشته مسعود پورهادی، گفته‌شده که برنج نخستین بار در زمان انوشیروان ساسانی از هندوستان به ایران آورده شده است. طبق اسناد تاریخی، از اواخر دوره ساسانیان نظام اقتصادی کارآمد کشاورزی در جلگه گیلان شکل گرفت و آن کشت برنج بود.
از قرن 7 هجری، کشت برنج در گیلان و بخش‌هایی از مازندران به‌طور کامل رواج یافت.
انواع برنج در جهان
دسته‌بندی‌های مختلفی از برنج در جهان وجود دارد که در ادامه به‌اختصار به معرفی انواع مختلف دسته بندی برنج می‌پردازیم.
- بر اساس طول و شکل
- دانه بلند
- دانه‌متوسط
- دانه کوتاه
- به لحاظ ظاهر
- شفاف
- گچی
- بر اساس بافت بعد از پخت
- برنج چسبنده
- برنج نیم پخته
- ازلحاظ رنگ
- سفید
- قهوه‌ای
- ممنوعه
- وحشی
پس از برداشت برنج و در فرآیند شالی‌کوبی، سبوس از برنج جدا می‌شود و به‌رنگ سفید درمی‌آید. طیف گسترده برنج با رنگ های متفاوت، به دلیل وجود رنگ‌دانه های مختلف در سبوس برنج است.
برنج سفید مرغوب‌ترین برنج در جهان است؛ اما برنج قهوه‌ای به دلیل خواص فراوانی که دارد در کشورهای اروپایی و آمریکا بیشتر رواج یافته است.
انواع برنج ایرانی
انواع مختلفی برنج در ایران وجود دارد. در حال حاضر این غله ارزشمند در استان‌هایی چون گیلان، مازندران، گلستان، اردبیل، اصفهان، خوزستان و … کشت می‌شود. استان‌های شمالی ایران ازجمله گیلان ، مازندران و بخش‌هایی از گلستان به دلیل اقلیم مناسب بیشترین میزان تولید برنج را دارا هستند.
برنج کشت‌شده در شمال ایران، به برنج شمال معروف هستند. در کنار برنج شمال، برنج عنبربو نیز در ایران کشت می‌شود که به برنج جنوب معروف بوده و خواص بسیاری دارد.
به‌طورکلی انواع مختلف برنج در ایران بر اساس گروهِ اصلیِ دسته‌بندی و زیرشاخه‌های آن به شرح ذیل است:
دسته پرمحصول، از مجموعه برنج‌های اصلاح‌شده ژنتیکی در ایران هستند.
انواع فرآورده‌های برنج
برنج دارای ضایعاتی است که این ضایعات در طول عملیات کاشت تا برداشت و در مرحله تبدیل شلتوک به برنج سفید (مرحله آسیابانی برنج) به وجود می‌آیند. پوسته و سبوس برنج از محصولات جانبی مهم مرحله آسیابانی برنج است که در کارخانه‌های آسیاب برنج یا دور ریخته می‌شوند و یا به‌عنوان خوراک دام مورد استفاده قرار می‌گیرند.
حدود 20 درصد دانه برنج را پوسته و 10 درصد آن را سبوس تشکیل می‌دهد. سبوس برنج منبع غنی از پروتئین ، چربی، فیبر خام، ویتامین‌ها، مواد معدنی و حاوی انواع توکوفرولها است. مطالعات اولیه پژوهشگران پارک علم و فناوری گیلان نشان داده است که از پسماندهای کشاورزی برنج مانند کاه برنج، سبوس و پوسته اول برنج، می‌توان بیش از ۴۰ نوع محصول باارزش اقتصادی، دارویی و خوراکی تولید کرد.
برخی از محصولات فرعی حاصل از برنج عبارت‌اند از:
- سبوس برنج
- عصاره سبوس
- کنستانتره سبوس
- روغن سبوس
- آرد برنج
- شربت برنج
- شیر برنج
- پاربویلینگ (برنج نیم‌پز)
- محصولات سلولزی ( از کاه برنج)
یکی دیگر از فرآورده‌های برنج که در ایران و در مناسبت هایی چون شب یلدا طرفداران خاص خود را دارد، برنجک است.
نگاهی به تولید، صادرات و واردات برنج در جهان
طبق آمارهای منتشرشده توسط فائو، سالانه حدود 510 میلیون تن برنج سفید از 167 میلیون هکستار سطح زیر کشت، برداشت می شود. جالب اینجا است که حدود 90 درصد از برنج جهان در چین، هند و آسیای جنوب شرقی تولید می‌شود. طبق این آمار 10 کشور نخست در تولید برنج در جهان طی سال های 2018 تا 2019 ، به ترتیب عبارت‌اند از:
- چین
- هند
- اندونزی
- بنگلادش
- ویتنام
- میانمار
- تایلند
- فیلیپین
- برزیل
- پاکستان
5 صادرکننده و واردکننده برتر برنج در جهان به تفکیک در جداول زیر آمده است.
“در پلتفرم عمده فروشی آنلاین سندباسل از یک کیلو تا یک کشتی را به راحتی بفروش!!!”
حدود 8 درصد از برنج تولیدشده، سالانه در چرخه صادرات قرار می‌گیرد.
برنج 154 امین کالاهای معامله‌شده در جهان است.
جایگاه اقتصادی برنج در ایران
طبق آمارهای منتشرشده در سال 1399، بیش از 800 هزار هکتار از اراضی کشور، زیر کشت برنج بوده که از حدود 4 میلیون تن شلتوک، 2 میلیون و 600 هزار تن برنج سفید تولیدشده است. به گفته مدیرکل دفتر امور غلات و محصولات اساسیِ معاونت امور زراعت وزارت جهاد کشاورزی، نیاز داخلی به برنج حدود 3 میلیون تن است که تولید داخلی توان پاسخ به 85 درصد نیاز کشور را دارد.
ایران در سال 2019، اولین واردکننده برنج در جهان بود؛ اما در سال 2020 ، با بیش از 40 درصد کاهش در واردات، رتبه چهارم در جهان را به خود اختصاص داد.
تا پایان سال 1399 از بیش از 800 هزار هکتار زمین زیر کشت برنج، گیلان با 220 هزار هکتار، مازندران با 214 هزار هکتار، گلستان با 100 هزار هکتار، خوزستان با 180 هزار هکتار عمده‌ترین تولیدکنندگان برنج در کشور بودند. گفتنی است که 15 استان دیگر درمجموع 90 هزار هکتار کشت برنج را در اختیاردارند.
از مجموع برنج تولیدشده در سال 1399، سهم استان‌های شمالی 73 درصد (به تفکیک 32 درصد مازندران، 26 درصد گیلان، 15 درصد گلستان) ، استان خوزستان 18 درصد و سایر استان‌های کشور 9 درصد بوده است.
در سال آبی منتهی به 98، به دلیل بارندگی زیاد و افزایش میزان آب‌های سطحی، میزان تولید برنج در نواحی شمالی کشور افزایش یافت و همین افزایشِ تولید، بر میزان واردات برنج تأثیر قابل‌توجهی داشت.
بارندگی‌های خسارت زا و همچنین خشک‌سالی از عواملی هستند که بر قیمت تمام‌شده برنج اثر می‌گذارند.
تهدیدات پیش روی برنج ایرانی
تغییرات اقلیمی یکی از مهم‌ترین عواملی است که بر میزان تولید محصولات کشاورزی اثر می‌گذارد؛ و برنج نیز از این امر مستثنا نیست. با توجه به تأثیر دما و بارش بر عملکرد برنج و حساسیت‌های اقلیمی برنج نسبت به این دو متغیر، پیش‌بینی می‌شود که شرایط آب و هوایی پیش روی ایران به‌شدت بر بهره‌وری شالیزارها اثر گذارد.
نتایج حاصل از یک مقاله تحقیقاتی که در شالیزارهای شهر رشت انجام‌شده، نشان می‌دهد که دمای حدی بهاره ( دمای حداقل بهاره) ، نسبت به دمای حدی پاییزه تأثیر بیشتری بر رشد برنج دارد. معمولاً اولین دمای حدی نقش تعیین‌کننده‌ای در تعداد روزهای فصل رشد برنج دارد. همچنین طبق این بررسی، میزان بارش ماهانه ماه‌های خرداد و تیر بیشترین و اردیبهشت کمترین همبستگی را با عملکرد برنج دارد.
با توجه به آنچه گفته شد و همچنین آگاهی از این موضوع که ایران وارد مرحله بحران کم‌آبی شده است، بی‌شک میزان تولید برنج از سال 1399 به بعد با کاهش روبرو خواهد شد. در حال حاضر بارزترین منطقه از خطه سرسبز شمال که با بحران کم‌آبی روبروست، شالیزارهای آستارا است. این تنش به حدی است که فرمانداری این شهرستان مجوز برداشت آب از رودخانه مرزی آستاراچای را نیز صادر کرده است.
از دیگر تهدیدهای پیش روی برنج ایرانی، افزایش قیمت تمام‌شده برنج ایرانی در مقایسه با برنج وارداتی است. یکی از دلایل افزایش قیمت برنج ایرانی، افزایش 4 برابری قیمت کود بوده است. با تشدید تحریم‌ها علیه ایران و بروز تورم پی‌درپی در بازار، میزان دسترسی شالی‌کاران و متولیان، به کود موردنیاز با دشواری‌های بسیاری همراه شده است.
کودهای ازت، سولفات پتاسیم و فسفات، سه کود شیمیایی موردنیاز برای کشت برنج هستند. کمبود هرکدام از این سه کود، به هر میزانی علاوه بر رشد و نمو، در مقاومت برنج در برابر آفات و باردهی آن اثر می‌گذارد.
کود فسفات در سال‌های اخیر افزایش 300 درصدی داشته است.
ممنوعیت کشت برنج در برخی استان‌های کشور
طبق مصوبه قانون بودجه 1400، کشت برنج در مناطق مختلف کشور، در چارچوب سیاست‌های کلی نظام و با هماهنگی دستگاه‌های ملی و به تشخیص کارگروه سازگاری باکم آبی استانها تعین می‌گردد. طبق این مصوبه به دلیل بحران شدید آب و معضل خشک‌سالی، کشت برنج به روش غرقابی در استان گلستان ممنوع اعلام‌شده است.
بر همین اساس و طبق اخبار منتشرشده در خبرگزاری‌های معتبر کشور، تاکنون کشت برنج در استان کرمانشاه، خوزستان و شهرستان بویراحمد ممنوع اعلام‌شده است.
در اواسط سال 1399 اخباری مبنی بر لغو ممنوعیت کشت برنج در برخی استان ها منتشر شد؛ اما از ابتدای سال 1400 و با توجه به کاهش بارش نزولات جوی این رفع ممنوعیت اجرایی نشد. در اردیبهشت 1400 خبر ممنوعیت کشت در برخی استانها، رسما توسط سایت های خبری دولتی منتشر شد.
روش‌های نوین کشت برنج
بی‌شک فراهم آوردن امکانات تکنولوژیکی نوین، راه‌حل کلیدی در افزایش تولید برنج و همچنین کاهش هزینه نهایی تولید است. از فناوری‌های به‌کاررفته شده درکشت برنج می‌توان به
- کاشت بذر در بستر مرطوب
- کاشت بذر در بستر خشک
- کشت مستقیم در جوی و پشته
- و همچنین کم آبیاری تنظیم‌شده اشاره کرد.
روش کاشت در بستر خشک که به‌اصطلاح به آن خشکه کاری برنج نیز می‌گویند، یکی از روش‌هایی مدیریت مصرف آب در شالیزارها است. در این روش، بذر خشک در یک بستر خشک به‌صورت دستی یا مکانیزه، در عمق 3 تا 4 سانتی‌متری زمین کاشته می‌شود. پس از کاشت، بلافاصله آبیاری صورت می‌گیرد تا رطوبت خاک به حد اشباع برسد. این روند بسته به نوع خاک، منطقه کشت و شرایط آب و هوایی تا مرحله گیاهچه ای و ابتدای پنجه‌زنی ادامه می‌یابد.
دیگر روش‌های کشت بسته به شرایط اقلیمی و با مشورت کارشناسان بخش کشاورزی قابل‌اجرا است.
در پایان شما را به مطالعه جدیدترین روش پرورش نشاء برنج که توسط مرکز ترویج و توسعه تکنولوژی هراز، وزارت جهاد کشاورزی منتشر شده است، دعوت می نماییم.
“سندبادسل بزرگترین بستر عمده فروشی آنلاین ، سریع ترین راه پیدا کردن تولید کننده ها و تامین‌کننده های کالاهای عمده فقط تو سندبادسل ممکنه!! “
