کشاورزی به عنوان مهم ترین بخش اقتصادی، حدود 9 درصد تولید ناخالص داخلی ایران را به خود اختصاص داده است. متاسفانه سیاست گسترش کشاورزی بدون توجه به توان اقلیمی ایران، سبب شد در مناطقی با مشکل کم آبی، کشاوزی نامتوازن و ناپایدار توسعه یابند که این خود تبعات جبران ناپذیری را در پی داشت. در این مقاله به بررسی چگونگی کشاورزی در خشکسالی خواهیم پرداخت.
سندبادسِل، پلتفرمی مطمئن برای خرید و فروش محصولات
فهرست مطالب مقاله
تاریخچه خشکسالی در ایران
خشکسالی از بلایای طبیعی با ماهیتی خزنده است که در تمام اقلیم ها رخ می دهد. خشکسالی در یک دوره زمانی نسبتا طولانی، اقلیم، منابع آبی، کشاورزی و محیط زیست را تحت تاثیر قرار می دهد. تعاریف متفاوتی برای این پدیده ارائه شده اما در ساده ترین تعریف می توان گفت که خشکسالی حاصل کمبود بارش در طی یک دوره ممتد زمانی معمولاً یک فصل یا بیشتر است.
متوسط 342 میلی متر بارندگی‌های در سال آبی ۹۸- ۹۷ ، این سال آبی را جز پربارش ترین سال را در ۵۰ سال گذشته قرار داد. هرچند در سال آبی ۹۹-۹۸ میزان بارشها با اندکی کاهش به ۳۱۷ میلی متر رسید اما باز هم نسبت به سال های پیش شاهد بارندگی بیشتری در کشور بودیم.
بیشتر بخوانید: کشاورزی با آب شور
بر پایه گزارش سازمان هواشناسی کشور، میزان بارش در سال زراعی جاری ( 1400-1399) ، در مقایسه با مدت مشابه سال قبل 54 درصد کاهش داشته است. علاوه بر کاهش بارش، به دلیل تغییرات اقلیمی الگوی بارش نیز تغییر یافته است و این موضوع تهدیدی جدی برای کشاورزی است.
از مهر 1399 تا خرداد 1400، بیش از 92 درصد مساحت ایران درگیر خشکسالی بوده است.
متاسفانه برنامه مشخصی برای مقابله با حوادثی چون سیل و خشکسالی در کشور وجود ندارد و تمام اقدامات در این حوزه، انفعالی و واکنشی است. طی سنوات گذشته تنها یک بند تحت عنوان «برنامه جامع خشکسالی» در برنامه چهارم توسعه گنجانده شده که اقدامات اجرایی خاصی نیز در این زمینه صورت نگرفت. این در حالی است که در بیشتر کشورهای جهان، برنامه های جدی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی اجرایی شده است.
میزان برداشت آب از ذخایر تجدیدپذیر در ایران ، بالاتر از حد استاندارد جهانی است.
تاثیرات خشکسالی بر کشاورزی ایران
همانطور که گفته شد کشاورزی یکی از بخش های مهم اقتصادی در ایران است. طبق آمارهای موجود از سال 1399، بخش کشاورزی اشتغال 17 درصد نیروی کار کشور را فراهم نموده است. در این سال بیش از 120 میلیون تن محصولات کشاورزی تولید شده که بیش از 18 درصد صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داده است.
تولید و اشتغال در بخش کشاورزی، ارتباط مستقیم با شرایط اقلیمی و میزان بارش دارد. از اینرو تغییر در شرایط جوی، بر میزان تولید و به تبع آن اشتغال تاثیرگذار است. در سال زراعی 1399 تا 1400 سطح زیر کشت محصولات کشاورزی حدود 12 میلیون هکتار گزارش شده است. از این میزان سطح زیر کشت، بیش از 6 میلیون هکتار به کشت گندم دیم اختصاص دارد که میزان تولید آن کاملا به میزان بارش وابسته است.
طبق اعلام مدیرکل دفتر مدیریت بحران وزارت جهاد کشاورزی، از ابتدای سال زراعی تاکنون، خشکسالی حدود 67 هزار میلیارد تومان به بخش کشاورزی خسارت وارد کرده است. خسارت وارد شده به حدود 12 میلیون هکتار اراضی کشاورزی به تفکیک بدین شرح است:
- 43 درصد افت تولیدات بخش زراعی
- 26 درصد کاهش تولیدات باغی
- 13 درصد افت تولیدات آبزی پروری و محصولات دام و طیور
- 11 درصد کاهش تولید علوفه مراتع
- 4 درصد خسارت زیرساخت های انتقال آب
- 3 درصد خسارت در تامین آب و علوفه
راهکارهای آبی در ایام خشکسالی
طبق آمارهای موجود، بیش از 80 درصد آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می شود. با بروز خشکسالی های جدی، کشاورزان سعی در تغییر الگوی کشت داشته اند. طبق مطالعه موردی انجام شده در استان خراسان شمالی، کشاورزان راهکارهای مختلفی ( اعم از نوین و سنتی) را برای مقابله با خشکسالی اتخاذ نموده اند، که برخی از این موارد بدین شرح است:
- افزایش بهره برداری از منابع آب
- استفاده از لوله برای انتقال آب کشاورزی
- شناسایی منابع آبی جدید
- حفر جاه جدید
- احداث و تجهیز پمپ آب
- روشهای حافظتی
- همکاری در ایجاد و توسعه شبکه های آبیاری و آب رسانی محلی
- کم کردن پیچ و خم های کانال های آب رسانی
- لایروبی پیوسته مسیرها و کانال های آبیاری
- راهکارهای ذخیره ای
- پوشش دادن سطح مخازن آب برای جلوگیری از تبخیر
- احداث استخر ذخیره آب
- ذخیره باران با ایجاد سطوح آبگیر باران
از راهکارهای نوین مقابله با خشکسالی می توان به کم کردن روش آبیاری غرقابی و ایجاد سیستم آبیاری قطره ای اشاره نمود. مسطح کردن زمین های کشاورزی و تغییر شکل و اندازه آن بر اساس نحوه آبیاری از دیگر اقدامات اتخاذ شده توسط کشاورزان است.
آبیاری در ساعات خنک شبانه روز، از تبخیر و هدر رفت آب جلوگیری می نماید.
راهکارهای زراعی برای مقابله با خشکسالی
در کنار راهکارهای مختلفی که برای حفظ منابع آبی و مقابله با خشکسالی عنوان شد، راهکارهای زراعی برای ادامه کشاورزی در خشکسالی نیز دارای اهمیت است. برخی از این راهکارها را چنین می توان عنوان نمود:
- کشت محصولات سازگار با شرایط آب و هوایی منطقه
- آبیاری در حد نیاز آبی محصول
- از بین بردن علف های هرز مزرعه
- انتخاب زمان مناسب کاشت و برداشت با توجه به شرایط اقلیمی منطقه
- آیش گذاشتن زمین
- کشت محصولات با نیاز آبی کم
- کشت محصولات مقاوم به خشکی
متاسفانه کشاورزان کمترین میزان علاقه را به راه اندازی گلخانه داشته اند که علت آن هزینه بالای راه اندازی و نگهداری گلخانه است. تحقق این مهم در مناطق روستایی تنها از طریق حمایت های دولتی میسر خواهد بود.
فتوکشاورزی، از روش های توسعه پایدار در بخش کشاورزی است.
همانگونه که عنوان شد، تغییر الگوی کشت کشاورزان یکی از راهکارهای کاهش خسارت ناشی از خشکسالی پیشنهاد و بر اجرای آن تاکید میشود. در سالهای خشکسالی باید گیاهان مقاوم به خشکی در اولویت کاشت قرار گیرند و از گیاهانی استفاده شود که درصد خسارتشان در خشکسالی کمتر از سایر گیاهان است. از طرفی انتهای فصل رشد آنها به تابستان و هوای گرم برخورد نکرده و حداکثر فصل رشد آنها با حداکثر فصل بارندگی منطبق باشد.
بررسی ها نشان میدهد حدود 60 درصد کشاورزان با مروج کشاورزی هیچ ملاقاتی نداشته اند. تعامل دوسویه کشاورزان و متخصصین حوزه کشاورزی موفقیت بیشتر بخش کشاورزی را به همراه خواهد داشت.
کشت چه محصولاتی در زمان خشکسالی مناسب است؟
همانطور که گفته شد، کشت محصولات کم آب بر و مقاوم در برابر خشکسالی یکی از راهکارهای زراعی مهم است. کشت گیاهانی که به صورت ذاتی و یا اصلاحی به میزان آب کمتری نیاز دارند، از ضروریات کشاورزی در ایام خشکسالی است. منظور از ارقام اصلاحی ( و نه تراریخته)، بذرهایی است که به روش های علمی به زراعی شده اند.
به طور کلی محصولات جالیزی، صیفی جات و انواع سبزی ها از جمله محصولات کشاورزی آب بر هستند و از این رو توصیه می شود که کشت این قبیل محصولات به صورت گلخانه ای و با کمک روش های نوین انجام شود.
سیب زمینی، پیاز، ذرت و هندوانه از محصولات آب بر هستند.
به گفته کارشناسان بخش کشاورزی، کشت گیاهان به زراعی شده ای چون گل محمدی، زعفران، گندم، جو، آلوئه ورا،گشنیز، کلزا، پسته، کنگر فرنگی، زیتون، برخی از انواع کیاهان دارویی (مانند گل گاوزبان، آویشن، اسطوخودوس، درخت چای نیوزلندی) و … علاوه بر مصرف کمتر آب، ارزش افزوده مطلوبی را نیز به همراه دارد.
تولید سالیانه جهانی گشنیز بیش از ۲۲۰ هزار تن است. حدود ۶۰ درصد آن در کشور روسیه تولید می شود.
درخت چای نیوزیلندی درختچه‌ای همیشه‌سبز و دارای برگ‌های کوچک، خاردار و معطر است. از روغن برگ‌ها و همچنین قسمت‌های مختلف پوست آن، در تهیه داروها استفاده میشود.
کشت کلزا علاوه بر سهولت در کاشت و داشت و برداشت، سوددهی بسیار خوبی نیز دارد. در حال حاضر قمیت خرید کلزا دو برابر گندم است. از سوی دیگر این محصول می تواند نیاز داخلی به دانه های روغنی را نیز مرتفع نماید.
مشکلات پیش روی کشاورزی در خشکسالی های اخیر ایران
یکی از مشکلات اصلی کشاورزی در ایران، کشت دیم است. تغییر کاربری زمین‌های مرتعی به دیم، و دیم به آبی، خسارت‌های جبران‌ناپذیری به منابع آبی وارد کرده است. تغییر کاربری زمین‌های مرتعی به دیم در زمین‌های با شیب بیشتر ۱۰ درصد، از دیرباز در ایران مرسوم بوده است. این روش ضمن بازدهی بسیار کم زمین‌ها، فرسایش خاک بسیار شدید را نیز در در پی دارد.
برای تولید یک سانتی‌متر خاک حداقل ۴۰۰ سال زمان لازم است.
از سوی دیگر در مناطق دیم، از سیستم لی فارمینگ در بیشتر مناطق استفاده نمی شود. سیستم لی فارمینگ در واقع کشت گیاهان یک ساله از خانواده بقولات در تناوب با غلات دیم بطور گسترده است. در این روش بدون آیش گذاشتن زمین این فرصت ایجاد می شود که مقدار ماده آلی خاک افزایش یابد.
راهکارهای کنترل خشکسالی
بر اساس اظهارات پژوهشگران حوزه آب، اساسی ترین راهکارهای کنترل خشکسالی را چنین می توان خلاصه کرد:
- تبیین اهداف برنامه جامع مدیریت خشکسالی مبتنی بر مدیریت خطرپذیری و نه بر مبنای مدیریت بحران
- تعریف و حل و فصل درگیری ها بین بخش های کلیدی مصرف کننده آب در شرایط خشکسالی
- تهیه فهرستی از منابع مالی در دسترس و شناسایی گروه های در معرض خطر خشکسالی
- ایجاد سامانه پیش بینی و هشدار خشکسالی قبل از وقوع خشکسالی
- بهره گیری از فن آوری های پیشرفته و روش های مدرن جهت پایش و هشدار خشکسالی
- برآورد خطرات احتمالی و تأثیرات خشکسالی و تدوین برنامه جهت کاهش خطر و انجام واکنش های مناسب
- شناسایی نیازهای تحقیقاتی و ایجاد سازمان های ضروری برای کنترل خشکسالی
- تبلیغ و ترویج سیاست مدیریت ملی خشکسالی و برنامه های آمادگی و ایجاد آگاهی در خصوص برنامه کنترل خشکسالی
- آموزش و فرهنگ سازی در زمینه مصرف آب در بخش های مختلف ( خانگی، صنعتی، کشاورزی و … )
- حمایت از طرح های آماده سازی برای کنترل خشکسالی در سطوح مختلف
- اتخاذ رویکرد سازگاری با اقلیم و کاهش اثرات سوء خشکسالی
- اجرایی سازی و جمایت از روش های نوین آبیاری و کشت مانند کشت هیدروپونیک
- کشت ارقام به زراعی شده که در برابر تنش های آبی و تغییرات اقلیمی مقاوم هستند
- تبدیل کشت فضای باز به کشت گلخانه ای ( برای مطالعه مقالات مربوط به راه اندازی انواع گلخانه، اینجا کلیک نمایید.)
- حمایت دولت از خرید محصولات مخصوص مناطق خشک
