صنایع دستی ایران به عنوان صنعتی مستقل و بومی از دیرباز مورد توجه بوده است. این صنعت به عنوان یکی از سه قطب برتر صنایع دستی در جهان، ریشه عمیق در فرهنگ و تاریخ ایران زمین دارد. صنایع دستی ایران، نه تنها از جنبه های فرهنگی، بلکه از جهات اقتصادی نیز توجه جهانیان را به خود جلب کرده است. در این مقاله به بررسی نقش صنایع دستی در اقتصاد ایران خواهیم پرداخت.
فهرست مطالب مقاله
نگاهی به صنایع دستی ایران
صنایع دستی برای هر کشور، نماینده تاریخ و تمدن مردمان آن سرزمین است. ایران با تمدنی چندین هزار ساله، دارای سنت و فرهنگی بسیار غنی است. بدیهی است که با این تاریخ و تمدن، شاهد تنوع بسیاری در صنایع دستی باشیم. صنایع دستی ایران را می توان یکی از اصیل ترین و کاربردی ترین هنرهای ایران زمین به شمار آورد. این هنر ناب و اصیل توانسته فرهنگ غنی ایران را به بهترین شکل ممکن به جهان منعکس نماید.
یونسکو در تعریف صنایع دستی چنین آورده است: « صنایع دستی به محصولاتی اطلاق می شود که توسط هنرمند صنعتگر کاملا با دست و یا با کمک ابزار ساده یا مکانیکی تولید می شود. مشروط بر آنکه سهم دستان هنرمند از سهم ابزار کمکی کمتر نباشد.»
از سوی دیگر، ایران کشوری با قومیت های گوناگون است و هر قوم فرهنگ خاص خود را دارد. این فرهنگ در توالی سالها به گونه ای خاص شکل گرفته و ماهیت آن قوم را تثبیت نموده است. با سفر به گوشه گوشه ایران، تنوع فرهنگی نقش خاصی در یادها باقی میگذارد. هنر و ابتکار صنعتگران ایرانی در خلق صنایع دستی به ماندگاری این محصولات منجر شده است. سفالگری لاله جین همدان، قلم زنی و خاتم کاری اصفهان، چاقو و ظروف مسی زنجان و … ریشه در فرهنگ و سنت آن دیار دارد. صنایعی چون معرق، سفال، سوزن دوزی، سرمه دوزی، منبت، میناکاری، فیروزه کوبی، ملیله کاری، انواع بافت ها و … تجلی فرهنگ این مرز و بوم است که علاوه بر جنبه فرهنگی، جنبه اقتصادی و ارزآوری نیز دارد.
تنوع صنایع دستی ایران به بیش از 150 رشته می رسد.
نگاهی به علل رونق صنایع دستی در ایران
بر پایه بررسی های انجام شده، عوامل عمده در پیدایش، تداوم و رونق صنایع دستی ایران در طی تاریخ و اعصار بدین شرح است:
- اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و دامداری، مواد اولیه مورد نیاز برای خلق آثار هنری و صنایع دستی را فراهم نموده است. علاوه بر این بیکاری های فصلی نیز زمینه ساز تولید و اشتغال در بخش صنایع دستی شده است.
حدود 70 درصد صنایع دستی ایران، توسط دستان هنرمند زنان این سرزمین خلق می شوند.
- تنوع اقلیمی و فرهنگی در مناطق مختلف ایران، در پدید آمدن صنایع دستی متنوع با نقش و نگارهای خاص موثر بوده است.
- علاقه ذاتی ایرانیان به هنر، بستر مناسبی را برای خلق و تولید آثار هنری فراهم و این تنوع، تقاضای خرید این آثار را نیز ایجاد نموده است.
از دیگر قابلیت های تاثیرگذار صنایع دستی می توان به این موارد اشاره نمود:
- ارزش افزوده بالا
- نیاز به سرمایه گذاری اندک در مقایسه با دیگر صنایع
- تامین بخش عمده مواد اولیه از منابع داخلی
- عدم نیاز به کارشناس و متخصص خارجی
- سازگاری و استفاده از مهارت های بومی
- نداشتم آثار مخرب زیست محیطی
- قدرت اشتغال زایی با سرمایه اندک
- برخورداری از ابزار کار ساده و داخلی
- قابلیت ایجاد درآمد مکمل
سندبادسِل، پلتفرمی مطمئن برای خرید و فروش محصولات
نقش صنایع دستی در اقتصاد ایران
بدیهی است که صنایع دستی، نقش قابل ملاحظه ای را در تخفیف و تعدیل مسائل اجتماعی و توسعه اقتصادی دارند. بر پایه مطالعات انجام شده، صنایع دستی در ابعاد اقتصادی نقش و اهمیت ویژه ای در فرآیند توسعه ملی ایفا می کنند. برخی از جنبه های اقتصادی صنایع دستی را چنین می توان نام برد:
- اشتغال زایی
- توسعه صادرات
- ارز آوری
- توسعه پایدار
- توسعه و رونق گردشگری
نگاهی به مطالعات انجام شده طی سالهای اخیر نشان می دهد که صنایع دستی یکی از قطب های مهم اقتصادی در کشور به شمار می آید. بر اساس ویژگی های مثبتی که از این صنعت در بالا گفته شد، صنایع دستی می تواند یکی از راهکارهای اساسی در زمینه افزایش تولید ملی و رفع مشکلات اقتصادی باشد. بی تردید برنامه ریزی و سیاستگذاری درست در این صنعت می تواند به برون رفت کشور از برخی مشکلات کمک نماید. بایستی خاطر نشان شد که یک برنامه ریزی صحیح، زمانی محقق می شود که وضعیت جاری این صنعت به درستی مورد ارزیابی قرار گیرد.
صنایع دستی و توسعه پایدار
توسعه پایدار یکی از دغدغه های مهم کشور است. در مقوله توسعه پایدار، سه جنبه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی با هم در تعامل بوده و مورد توجه قرار می گیرند. به عبارت دیگر در توسعه پایدار اهداف باید چنین در نظر گرفته شوند:
توسعه پایدار بایستی رشد اجتماعی که در آن نیازهای آحاد مردم برآورده می شود، را در نظر گیرد. حفاظت موثری از محیط زیست به عمل آورده و در مصرف منابع طبیعی دقت لازم را به خرج دهد. علاوه بر این، توسعه پایدار می بایست رشد و رونق اقتصادی را به همراه داشته باشد.
به طور کلی اهداف توسعه پایدار را در این موارد می توان خلاصه نمود:
- تنوع بخشی به اقتصاد
- افزایش شاخص های توسعه انسانی
- کنترل مشکلات ناشی از صنعتی شدن شهرها
- ممانعت از مهاجرت های روستایی
- افزایش بهره وری و کارآمدی نیروی انسانی
- تعامل فرهنگ ها و شکل گیری گفتمان
- حفظ محیط زیست
ویژگی ها و مزایای صنایع دستی به گونه ای است که می تواند توسعه پایدار در کشور را رقم زند. اشتغال بیشتر بانوان و عدم مهاجرت از روستاها از دیگر اثرات سودمند صنایع دستی در بحث توسعه پایدار است.
اثرات صنایع دستی بر تولید ملی و درآمد سرانه
همانطور که اشاره شد، صنایع دستی اساسا متکی به منابع داخلی است. از این رو 90 درصد منابع مورد نیاز اعم از نیروی انسانی، ابزار و وسایل و مواد مصرفی در داخل قابل فراهم شدن است. بی ترید افزایش در میزان تولید و فروش صنایع دستی اثر مستقیمی در افزایش میزان تولید ناخالص ملی خواهد داشت.
امروز کشورهایی چون چین، هند و … به جای صادرات مواد اولیه خام ارزشمند همچون ابریشم، چوب و … دست به تولید صنایع دستی که در آن تجربه و تبحر دارند، زده اند. محصولات تولید شده به دلیل ارزش افزوده ی بالا از ارزش صادراتی بیشتری برخوردار هستند.
بر پایه اطلاعات موجود، سهم صنایع دستی در درآمد ملی هند، بیش از 15 درصد گزارش شده است.
آخرین برآوردهای رسمی حاکی از آن است که سهم صنایع دستی در درآمد ملی ایران، حدود 5 درصد است. مقوله مهم دیگر در خصوص نقش صنایع دستی در اقتصاد ایران، افزایش درآمد سرانه با تمرکز بر صنایع دستی است. این صنعت به دلایلی که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد، منبع مهم درآمد در مناطق مختلف کشور است. این دلایل عبارت اند از:
- کار طلب بودن
- سادگی تکنیک
- عدم نیاز به آموزش فنی وسیع و دشوار
- تاثیر فوق العاده در افزایش اشتغال زایی
صادرات صنایع دستی ایران
صادرات غیرنفتی که صنایع دستی یکی از مهم تری آنها محسوب می شود، از عوامل مهم برای مقابله با صادرات تک محصولی است. بی ترید با افزایش مستمر سهم صادرات غیرنفتی، کشور در توسعه صادرات غیرنفتی تقویت خواهد شد. با این استراتژی کشور می تواند در صادرات و فروش نفت نیز موضع مستحکم تری یابد.
توسعه صادرات غیرنفتی، دارای اهمیت استراتژیک برای اقتصاد ایران است.
همانطور که گفته شد، دایره وسعت صنایع دستی ایران بسیار بالا است. تنوع محصولات و کیفیت بالای آنها، فرصت صادراتی را برای صنایع دستی ایران فراهم نموده است. این بخش از صنعت می تواند بخشی از درآمد ارزی کشور را تامین کند. طبق آمارهای منتشر شده منتهی به اسفند 1399، میزان صادرات صنایع دستی ایران حدود ۱۲۶ میلیون دلار بوده که کمتر از ۰.۵ درصد صادرات غیر نفتی را به خود اختصاص داده است. از مجموع صادرات انجام شده 79 میلیون دلار به گروه کالایی«فرش و کفپوش‌های دستباف» اختصاص داشت. این میزان صادرات نسبت به سال ۱۳۹۸ با وجود رشدی ۲۲ درصدی در وزن با کاهش یک درصدی در ارزش دلاری روبرو شده است.
بالاترین ارزش صادراتی صنایع دستی ایران در سال 1373 و با رقمی حدود 1 میلیارد و 700 میلیون دلار رقم خورد.
دلایل موفقیت صنایع دستی ایران در بازارهای جهانی را چنین می توان بر شمرد:
- عدم مشابهت و نبود جنبه رقابتی کالاهای دست ساز با تولیدات صنعتی سایر کشورها
- بالا بودن قدرت خرید و همچنین تمایل خریدارات در کشورهای پیشرفته
بی ترید اشتغال زایی، صادرات محصولات غیر نفتی، افزایش سرانه تولید ملی و… تنها بخشی از ظرفیت صنایع دستی در اقتصاد کشور است که نیاز به حمایت بیشتر از سوی دولت دارد.
