کاربرد ضایعات محصولات کشاورزی در تولید غذای دام و طیور

قیمت بالای خوراک دام و طیور در سالهای اخیر، موجب شده فرآورده های جانبی محصولات کشاورزی جهت تامین نیازهای غذایی دام و طیور بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. به عبارت دیگر، فرآوری محصولات جانبی کشاورزی راهکاری بهینه برای تغذیه دام و طیور است. در این مقاله به کاربردهای ضایعات محصولات کشاورزی در تولید غذای دام و طیور نگاهی خواهیم داشت.

ضایعات محصولات کشاورزی چیست؟

طبق تعریف فائو «هر گونه تغییر در کیفیت محصولات کشاورزی که منجر به غیرقابل دسترس شدن و فقدان ایمنی محصول شود و در نهایت محصول برای انسان غیرقابل استفاده باشد، ضایعات کشاورزی اطلاق می شود.»

به عبارت دیگر، ضایعات محصولات کشاورزی، باقیمانده محصولات زراعی و فرآورده های فرعی صنایع تبدیلی و تکمیلی محصولات کشاورزی هستند. این ضایعات بسیار متنوع بوده و ارزش غذایی بالایی نیز برخوردارند. آمارهای جهانی نشان می دهد که سالانه حجم قابل توجهی از تولیدات کشاورزی به صورت ضایعات از چرخه مصرف خارج می شود. طبق برآوردهای انجام شده در ایران، به طور متوسط 30 درصد از محصولات کشاورزی به دلیل مشکلات موجود در سیستم نگهداری، تبدیل و توزیع از بین می رود.

در حال حاضر دفن، سوزاندن و رها کردن ضایعات و پسماندهای کشاورزی از جمله معضلات زیست محیطی در ایران است. بی شک استفاده مجدد از ضایعات حاصل از صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی، یکی از راهکارهای موجود برای رسیدن به توسعه پایدار و حفظ محیط زیست است.

ضایعات کشاورزی را به 4 دسته کلی می توان تقسیم نمود:

• مستقیم: ناپدید شدن مقداری از محصول به دلایلی چون مصرف پرندگان، جوندگان و …
• غیرمستقیم: کاهش کیفیت محصول و به تبع آن نبود استقبال برای مصرف
• کمّی: کاهش وزن و حجم محصولات
• کیفی: کاهش محسوس کیفیت محصولات

دسته بندی ضایعات محصولات کشاورزی

ضایعات محصولات کشاورزی را به دو دسته کلی باغی، زراعی و صنایع تبدیلی می توان تقسیم نمود. در ادامه به اختصار به شرح هر یک از این دو دسته بندی خواهیم پرداخت.

• باغی : ضایعات باغی به چند زیر بخش تقسیم می شوند:
  • پسماندهای ناشی از بسته بندی محصولات باغی
  • ضایعات حاصل از زیتون، خرما، پسته و خشکبار
  • پسماندهای ناشی از فرآیند خشک کردن محصولات
  • دور ریز محصولات به دلایلی چون فساد، آفت و کیفیت نامطلوب
• زراعی و صنایع تبدیلی: ضایعات زراعی و صنایع تبدیلی را چنین می توان عنوان نمود:
  • بقایای محصولات زراعی در مزرعه
  • ضایعات ناشی از تولید دانه ها (غلات، حبوبات و …)
  • بقایای صنایع آرد سازی و برنج کوبی
  • پسماندهای صنایع گوجه فرنگی و کمپوت سازی
  • ضایعات صنایع روغن کشی

سندبادسِل، پلتفرمی مطمئن برای خرید و فروش محصولات

انواع ضایعات قابل استفاده برای تغذیه دام و طیور

طیف گسترده ای از ضایعات کشاورزی قابلیت فرآوری و استفاده به عنوان غذای دام و طیور را دارند. برخی از این ضایعات در ادامه آمده اند:

• پیسن نیشکر
• کنجاله زیتون
• کاه گندم – (بیشتر بخوانید: کشت ارقام مختلف گندم در ایران)
• تفاله گوجه فرنگی
• ضایعات خرما
• محصولات فرعی پسته (معرفی صنایع تبدیلی پسته)
• کاه کنجد
• ضایعات برگ چای
• آب پنیر
• ضایعات فرآوری انگور
• پسماند فرآوری نخود فرنگی
• تفاله سیب
• پسماند مرکبات

درباره صنایع تبدیلی بیشتر بدانید.

مزایای استفاده از ضایعات کشاورزی در تغذیه دام و طیور

آمار و ارقام نشان می دهد که هر ساله بیشترین ارز صنعت دام و طیور، برای تهیه محصولاتی چون کنجاله سویا و انواع مواد غذایی صرف می شود. از طرفی افزایش نرخ نهاده های دامی، موجب سودآور نبودن تولید در برخی واحدهای دام و طیور شده است. به طور میانگین 60 تا 70 درصد مخارج روزمره واحدهای دامی، هزینه مربوط به تامین خوراک است. از اینرو تبدیل ضایعات بخش کشاورزی به غذای دام و طیور ارزش افزوده بالایی را نصیب این صنعت خواهد نمود.

مطالعات مرکز تحقیقات دام و تغذیه اوگاندا نشان می دهد اضافه کردن حدود 5 درصد از ضایعات چای به خوراک دام، موجب عملکرد بهتر دام شده و جنبه اقتصادی نیز دارد. گفتنی است در حال حاضر برخی ضایعات کشاورزی به صورت متعارف در تهیه خوراک دام و طیور مورد استفاده قرار می گیرد. برخی از این پسماندها عبارت اند از:

• کنجاله سویا
• ملاس نیشکر و چغندر قند
• تخم و کنجاله پنبه دانه
• کاه گندم

ضایعاتی چون لیگنوسلولزی که از محصولات فرعی کشاورزی ( کاه، ساقه ذرت، ساقه آفتابگردان و …) است، به دلیل نبود زیرساخت های مناسب چندان مورد توجه قرار نگرفته است.مزایای استفاده از ضایعات کشاورزی در تهیه خوراک دام و طیور را چنین می توان برشمرد:

• سالم و مفید بودن ضایعات کشاورزی
• حداقل بودن میزان باکتری و آلودگی این ضایعات
• فراوانی ضایعات کشاورزی در کشور

روش های استفاده از ضایعات کشاورزی برای تغذیه دام و طیور

به منظور استفاده از ضایعات محصولات کشاورزی در تغذیه دام و طیور، با توجه به نوع محصول و ویژگی های آن به روش های خاصی برای فرآوری نیاز است. برای مثال برخی از ضایعات گیاهی دارای ترکیبات شیمیایی ( مانند تانن) هستند که برای حیوانات مضر است. برخی دیگر از ضایعات به عملیات غنی سازی نیاز داشته تا کیفیت آنها ارتقاء یابد. گروهی دیگر از ضایعات نیز، باید طی فرآیند سیلو کردن و حرارت دهی برای مصرف دام و طیور آماده شوند. برخی از روش های فرآوری ضایعات محصولات کشاورزی در تولید غذای دام و طیور بدین شرح است.

استفاده از ضایعات کشاورزی، اقتصادی ترین روش تولید پروتئین در تهیه خوراک دام و طیور است.

عملیات کاهش مواد ضدمغذی

به طور معمول از این روش برای محصولات تازه و باقی مانده های پوست پسته، بادام، گردو، انار، برگ زیتون و محصولات مشابه استفاده می شود. این قبیل محصولات دارای ترکیبات شیمایی ای مانند تانن، موم، صمغ و ترکیبات تلخ هستند. در صورت استفاده بدون فرآوری از این ضایعات، مسمومیت دام و طیور محتمل است.

برای کاهش این ترکیبات شیمیایی از روش شستشو با آب معمولی، آب اسیدی یا قلیایی ملایم استفاده می شود. از این طریق مواد سمی از ضایعات خارج شده و آماده مصرف می شوند.

خشک کردن یا حرارت دادن

برخی ضایعات کشاورزی ( ضایعات سبزی، صیفی و محصولات کشاورزی تازه و آبدار) به دلیل بالا بودن رطوبت در آنها به سرعت فاسد می شوند. همچنین، این قبیل ضایعات در تغذیه حیوانات اشکال ایجاد نموده و مانع از جذب سایر مواد مغذی نیز می شود. از این رو، با کمک خشک کردن، حرارت ملایم و هوادهی به محصول، میزان رطوبت آن کاهش یافته و درصد ماده خشک افزایش می یابد. بدین شکل ضایعات کشاورزی برای تغذیه دام و طیور آماده می شود.

غنی سازی با مواد مکمل

برخی ضایعات کشاورزی مانند کاه، ساقه و برگ گیاهان از ارزش غذایی چندانی برخوردار نیستند؛ لذا تغذیه دام با این قبیل ضایعات میزان تولید را کاهش داده و زیان های اقتصادی به همراه دارد. به همین دلیل با کمک روش غنی سازی، کیفیت و ارزش غذایی این محصولات را افزایش می دهند تا برای تغذیه دام و طیور مناسب باشد. رایج ترین روش، غنی سازی کاه و کلش با ملاس و اوره است.

سیلو کردن

در فصولی از سال که میزان تولید برخی از انواع ضایعات کشاورزی بیشتر از سایر فصول است، این ضایعات خشک ( مانند کاه، یونجه، شبدر و… ) در سیلوها ذخیره سازی می شوند. طی فرآینده ذخیره سازی مواردی چون آرد، غلات، اوره، آب پنیر، کربنات کلسیم و … به ضایعات اضافه شده و سیلو می شوند. در این فرآیند نه تنها محصول کیفیت خود را حفظ می کند، بلکه بر کیفیت آن نیز افزوده می شود.

مزایای راه اندازی خط تولید غذای دام و طیور از ضایعات کشاورزی

برخی از مزایای احداث خط تولید خوراک دام و طیور را چنین می توان برشمرد:

• استفاده از مواد اولیه موجود و عدم نیاز به واردات
• پاسخ به نیاز روزافزون داخلی برای نهاده های دامی
• قیمت پایین مواد فرآوری شده به نسبت محصولات وارداتی
• رسیدن به خودکفایی در تولید برخی نهاده های دامی