تجارت دانه های روغنی؛ تولید یا واردات؟

توسط مدیر سایت در مرداد ۳۰, ۱۴۰۰

دانه های روغنی از محصولات ارزشمند بخش کشاورزی است. این دانه ها به عنوان ماده اولیه صنایع روغن کشی و تامین کننده نیازهای چربی، پروتئین و ویتامین برای انسان نقش مهم و اساسی را ایفا می نماید. در این مقاله به معرفی انواع دانه ها و تجارت دانه های روغنی خواهیم پرداخت.

فهرست مطالب مقاله

دانه های روغنی

دانه های روغنی به عنوان گیاهان صنعتی به دلیل کاربردهای فراوانی که دارند، از جایگاه ویژه ای در بین محصولات کشاورزی برخوردار هستند. کاربردهای دانه های روغنی را چنین می توان بیان نمود:

استحصال روغن برای مصارف غذایی
کنجاله دانه ها برای تغذیه دام و طیور

چرخه صنعت روغن نباتی، بر وجود و عدم وجود دانه های روغنی استوار است.

برخی از انواع پرمصرف دانه های روغنی عبارت اند از:

کنجد
تخم آفتابگردان
سویا
کلزا
کتان
گلرنگ

از دیگر دانه های روغنی می توان به این موارد اشاره نمود:

خردل
زیره
کرچک
بادام زمینی
کاملینا

گفتنی است روغن ها و چربی ها پس از کربوهیدرات ها، دومین منبع انرژی در تغذیه انسان به شمار می روند. به طور کلی روغن های مورد نیاز انسان از 17 منبع گیاهی و 4 منبع حیوانی تامین می شود و به همین دلیل اهمیت دانه های روغنی رو چندان می شود.

سندبادسِل، پلتفرمی مطمئن برای خرید و فروش محصولات

کشت دانه های روغنی در ایران

پس از سال 1383، که ایران توانست در تولید گندم به خودکفایی برسد، تولید دیگر محصولات استراتژیک در دستور کار قرار گرفت. به دلیل اهمیت دانه های روغنی برای کشور، تولید این دانه ها در الویت قرار گرفت.

ایران در حال حاضر در بحث دانه های روغنی و روغن خام، کاملا به واردات متکی است.

بر پایه آمار منتشر شده توسط وزارت جهاد کشاورزی، در راستانی اجرای طرح کشت دانه های روغنی، میزان تولید کلزا با افزایش 120 هزار تنی، به 295 هزار تن در سال 1399 رسید. نمودار زیر میزان تولید سه دانه پرمصرف کلزا، سویا و آفتابگردان در بازه 1395 تا 1399 را نشان می دهد.

مشکلات متعددی موجب گردید که تولید دانه های روغنی در کشور به نقطه مطلوب نرسد. طبق برنامه وزارت جهاد کشاورزی، شرکت های تولیدکننده تنها زمانی مجوز واردات دانه های روغنی را دارند که دانه های روغنی تولید داخل را خریداری نمایند.

در حال حاضر واردکنندگان می توانند با ارائه گواهی خرید دانه داخلی از معافیت تعرفه ای (استفاده از تعرفه پایین تر ) بهره ببرند.

متاسفانه اجرای سیاست خودکفایی در تولید کالاهای استراتژیک، به دلیل سودآوری واردات دانه های روغنی از محل تخصیص ارز دولتی به واردات، با مشکلات جدی روبروست. همین امر موجب گردید که تولید دانه های روغنی طی 5 سال گذشته با افزایش همراه نباشد.

استان گلستان با تولید 43 درصد از دانه های روغنی کشور، در جایگاه نخست تولید قرار دارد.

در حال حاضر تنها 5 درصد از نیاز دانه های روغنی کشور، از طریق تولید داخلی تامین می شود. با توجه به اینکه ایران با ۱۶ میلیون هکتار اراضی کشاورزی، ظرفیت و پتانسیل گسترده ای در تولید دانه های روغنی دارد، وابستگی به صادرات دانه های روغنی و روغن خام قابل تامل و بررسی است.

بذر دانه های روغنی از طریق واردات تامین می شود.

طبق آمارهای موجود سرانه مصرف روغن نباتی در ایران از حدود ۲.۵ کیلوگرم در سال ۱۳۴۰ به حدود ۲۰ کیلوگرم طی سال های اخیر رسیده است. گفتنی است روغن خوراکی مصرفی در کشور از دانه های سویا، کلزا و آفتابگردان تامین می شود.

یکی از عمده مشکلات موجود در کشت دانه های روغنی، نبود اراده ملی برای افزایش تولید داخلی دانه‌های روغنی است. این امر موجب گردیده که طی ۲۵ سال اخیر بیش از ۳۸ میلیارد دلار ارز برای واردات روغن و دانه‌های روغنی هزینه شود.

آمار واردات دانه های روغنی در ایران

بررسی آمارهای منتشر شده توسط گمرک جمهوری اسلامی ایران در سال 1399 حاکی از آن است که در این سال ۳۳۲۸ هزارتن دانه های روغنی و روغن خام به ارزش 2 میلیارد و 163 میلیون دلار به کشور وارد شده است. از این میزان حدود ۱.۲ میلیارد دلار واردات دانه های روغنی و ۰.۹ میلیارد دلار سهم واردات روغن خام بوده است. ارزش وارداتی دانه های روغنی و روغن خام به تفکیک در نمودار زیر آمده است.

بررسی مبادی وارداتی در سال ۱۳۹۹ حاکی از آن است حدود 1 میلیارد دلار از محصولات وارداتی از چهار کشور امارات، انگلستان، سنگاپور و هلند بوده است. نکته قابل توجه آنکه هیچکدام از این کشورها تولیدکننده دانه های روغنی و روغن خام نبوده و تنها نقش واسطه گر این محصولات را ایفا می کنند. سهم واردات دانه سویا در سال 1399 از مبادی مختلف در نمودار زیر آمده است.

مطابق بند ۶ سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، وابستگی واردات محصولات اساسی به چند کشور محدود و خاص باید برچیده شود.

دانه های روغنی و روغن خام وارداتی در کارخانه های داخلی، مراحل نهایی تصفیه و بسته بندی را طی می نماید.

تعرفه های گمرکی واردات دانه های روغنی و روغن خام

طبق شرایط جدید تعرفه ای، وارد کنندگان می توانند به هر میزان و بدون سقف اقدام به واردات دانه های روغنی نمایند و در این مسیر نیازی به مجوز ثبت سفارش دانه های روغنی نیست. همچنین واردکنندگان می توانند جهت بهره مندی از تخفیفات تعرفه ای، با هماهنگی وزارت جهاد کشاورزی و خرید دانه های تضمینی از تخفیفات تعرفه ای استفاده نمایند. بهره مندی از تخفیفات انواع روغن خام و دانه های روغنی منوط به ارائه گواهی تاییدیه خرید دانه داخلی (صادره از سوی وزارت جهاد کشاورزی) است.

طبق مکاتبات وزارت جهاد کشاورزی با سازمان توسعه تجارت در سال 1395، واردات انواع دانه های روغنی و روغن خام بدون نیاز به ثبت سفارش، مجاز و آزاد است.

تعرفه گمرکی جهت ترخیص دانه های روغنی و روغن خام در صورت خرید دانه های روغنی تولید داخل بدین شرح است:

دانه های روغنی با احتساب 5% حق ورودی
روغن خام با احتساب 10% حق ورودی

تعرفه گمرکی جهت ترخیص دانه های روغنی و روغن خام در صورت عدم خرید داخلی در زیر آمده است:

دانه روغنی با احتساب 10 درصد حق ورودی
روغن خام با احتساب26 درصد حق ورودی

تولید و تجارت دانه های روغنی در جهان

مطاابق آمارهای اعلامی فائو، در سال 2019 بیش از 128 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی جهان، زیر کشت انواع دانه های روغنی بوده است. از این میزان سطح زیر کشت حدود 350 میلیون تن دانه روغنی برداشت شده که بیشترین میزان تولید به ترتیب به کشورهای زیر اختصاص داشت:

برزیل
آمریکا
آرژانتین
چین
هند

بر پایه آمارهای جهانی، میزان تجارت دانه های روغنی در سال 2019 میلادی رقمی بالغ بر 11 میلیارد دلار برآورد شده است. اوکراین با 3.75 میلیارد دلار در رتبه یک صادرات و هند با 1.72 میلیارد دلار برترین واردکننده انواع دانه های روغنی بوده اند.

ایران پس از هند و چین با سهم 4.22 درصدی از کل واردات جهان، در جایگاه سوم قرار دارد.

بررسی ها حاکی از آن است که میزان صادرات جهانی دانه های روغنی از سال 2018 تا 2019، رشد 0.38 درصدی را شاهد بوده است. بالاترین میزان تعرفه وارداتی دانه های روغنی به کشورهای زیر تعلق دارد:

ترکمنستان – 46 درصد
جامائیکا – 40 درصد
ونزوئلا –5 درصد
ترینیداد – 37.8 درصد
باربادوس – 37 درصد

از سوی دیگر کشورهایی با کمترین میزان تعرفه وارداتی عبارت اند از:

آمریکا – 0 درصد
مکزیک – صفر درصد
لیبی – 0 درصد
مصر – صفر درصد
پاکستان – 0 درصد
مالزی – صفر درصد
میانمار –96 درصد
تایلند –43 درصد
پرو –68 درصد
افغانستان –75 درصد

چرا روغن گران شد؟

در گزارشی که اخیرا مرکز آمار ایران در مورد وضعیت قیمت کالاهای خوارکی در خرداد منتشر کرد، قیمت روغن خوراکی بین ۸۹ تا بیش از ۱۴۱ درصد، نسبت به سال گذشته افزایش داشته است. به طوری که هر بطری ۹۰۰ گرمی روغن مایع در خرداد سال 1399 حدود ۸۸۰۰ تومان قیمت داشته اما در اردیبهشت 1400 تا دو برابر گران شده است. هر چند قیمت روغن مایع در خرداد 1400 به طور متوسط ۱۶۶۰۰ تومان ثبت شده؛ اما این کالا تا بیش از ۲۲ هزار و ۵۰۰ تومان فروش رفته است.

طبق اعلام وزارت صمت، علت افزایش قیمت روغن خوراکی در بازار به دلیل افزایش قیمت‌های جهانی روغن خام، افزایش هزینه‌های تولید از جمله هزینه مواد بسته‌بندی دستمزد و غیره بوده است. به گفته این وزارتخانه، با توجه به عدم واردات روغن توسط بخش خصوصی و به تبع آن عدم امکان ارائه مستندات واردات کالای مورد نظر، سازمان حمایت مصرف کنندگان و تولیدکنندگان بر مبنای

قیمتِ پایه ارزیِ روغن خامِ مصوب «کمیته تخصیص و اقدام ارزی»
لحاظ افزایش سایر هزینه‌های تولید

قیمت روغن خام و ساخته شده را محاسبه کرده است. مشکلات بازار روغن محدود به افزایش قیمت نیست بلکه در ماه‌های اخیر بازار روغن بارها با تلاطم، کمبود و افزایش قیمت مواجه شد. مطلب جالب توجه آنکه، به گفته گمرک ج.ا.ایران، تا تیر 1400 بیش از 1.2 میلیون تن روغن و دانه های روغنی در بنادر و شناورهای پهلو گرفته در اسکله ها دپو شده است. این در حالی است که جریان تامین ارز برای ورود روغن و ترخیص از گمرک همواره مطرح بوده است.

با تصمیم سازمان حمایت از مصرف کنندگان و تولیدکنندگان، قیمت هر کیلو روغن خام سویا و روغن خام پالم از ۵۵۰۰ به ۷۵۰۰ تومان، و روغن خام آفتابگردان از ۶۰۰۰ به ۹۰۰۰ تومان افزایش یافته است.

راهکارهای کاهش وابستگی به واردات دانه های روغنی

طرح خوداتکایی در تولید دانه های روغنی یکی از طرح های وزارت جهاد کشاورزی در سال 1392 جهت کاهش وابستگی به واردات دانه های روغنی و روغن خام بود. متاسفانه این طرح به دلیل عدم اجرای صحیح سیاست ها، نتیجه چندان مطلوبی در پی نداشت. در حال حاضر الزام کارخانجات روغن کشی به خرید دانه های داخلی، حمایت از کشاورزان و تولید نهاده های متناسب با اقلیم، از جمله اقدامات لازم برای توسعه تولید دانه های روغنی در کشور است.

به تازگی در زمینه تولید نهاده های متناسب با اقلیم، پژوهشهایی در پارک علم و فناوری کرمانشاه انجام شده است. طبق این پژوهش ها ، دانه «کاملینا» با نام ایرانی «سهیل» با دارا بودن 40 درصد روغن، مقاومت بالا در خشکسالی و مصرف کم آب معجزه ای برای کشاورزی در ایام خشکسالی است.

این گیاه علاوه بر روغن بسیار و مقاومت بالا، دوره رشد کوتاهی دارد. علاوه بر این کنجاله این گیاه برای تغذیه دام و طیور نیز گزینه مناسبی است. در حال حاضر این دانه روغنی، در 700 هکتار از اراضی کل کشور به صورت دیم، کشت شده است. میزان روغن دانه کاملینا با سویا برابری نموده و از دانه آفتابگردان نیز بیشتر است.

گسترش کشت دانه روغنی کاملینا، می تواند تا حدودی کشور را وابستگی به واردات دانه های روغنی و روغن خام نجات دهد.

یکی دیگر از راهکارهای پیشنهادی، مدیریت واردات دانه های روغنی و روغن خام با استفاده از ظرفیت کشورهای منطقه نظیر روسیه و قزاقستان استفاده کند. همچنین به منظور حذف واسطه گری، بایستی امکان تبادل مالی مستقیم با کشورهای اصلی صادرکننده این محصولات نظیر برزیل، آرژانتین، اندونزی، مالزی و… را فراهم گردد.

طبق قانون اصلاح تضمین خرید محصولات اساسی کشاورزی مصوب پنجم آبان ۱۳۹۹ مجلس و تصویب‌نامه شورای قیمت‌گذاری، دستورالعمل خرید تضمینی دانه‌های روغنی (کلزا، آفتابگردان، گلرنگ و سویا) با 50 درصد افزایش از سال 1400 اجرایی شد. طبق این مصوبه و تصمیم شورای قیمت‌گذاری محصولات استراتژیک از این پس دانه های روغنی مذکور، به قیمت خرید تضمینی زیر از کشاورزان خریداری می شود: