سالانه به طور متوسط بیش از 1 میلیون و 300 هزار تن انجیر در جهان تولید می شود. ایران با تولید بیش از 130 هزار تن انجیر رتبه چهارم در جهان را به خود اختصاص داده است. نظر به اهمیت صادراتی این محصول، در این مقاله به بررسی انجیر ایرانی، ارقام آن و نیازمندی های کشت انجیر می پردازیم.
فهرست مطالب مقاله
درباره انجیر
انجیر از گیاهان خوراکی و از خانواده توت است. خانواده توت از 1400 گونه تشکیل شده که در 40 جنس گروه بندی می شوند. مدارک معتبر گیاه شناسی نشان می دهد که جنوب عربستان، ایران و سوریه منشاء اصلی انجیر خوراکی هستند. بر پایه مستندات تاریخی، انجیر همردیف خرما، زیتون و انگور، به عنوان یک محصول مهم در تمدن های مدیترانه ای کشت می شده است. انجیر از 3 هزار سال قبل از میلاد مسیح و در عهد باستان به صورت اهلی کاشته شده است. این در حالی است که کشت این محصول در آمریکا تنها قدمتی 100 ساله دارد.
در برخی منابع تحقیقاتی، طول عمر درخت انجیر تا 300 سال ذکر شده است.
به طور کلی انجیر در تمامی نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری رشد می کند. این گیاه به سرما به شدت حساس بوده و سرما عامل محدودکننده کاشت این گیاه است. انجیر به دو دسته خوراکی و غیرخوراکی تقسیم می شود. به انجیر غیرخوراکی که در واقع گیاه نر است «بر» گفته می شود. از نوع بهاره «بر» برای گرده افشانی یا «بردهی» استفاده می شود.
سندبادسِل، پلتفرمی مطمئن برای خرید و فروش محصولات
انواع انجیر تجاری
انجیرهای خوراکی که به صورت تجاری کشت می شوند، دارای سه دسته بندی هستند:
- معمولی که میوه آن به صورت پارتنوکارپی تولید می شود. (انجیر سیاه معمولی)
- ازمیر که جهت تولید میوه، گلچه باید توسط دانه گرده انجیر با گل های نر تلقیح گردد.
- سان پدرو، که محصول اول آن به صورت پارتنوکارپی و محصول دوم آن به روش گرده افشانی تولید می شود.
انجیر ازمیر مهم ترین نوع انجیر است که ارقام مختلفی چون سیاه، سبز، شاه انجیر و کشکی را شامل می شود. عمده تولید انجیر ایرانی از گونه سبز ازمیر است.
برای اطلاعات بیشتر به پارتنوکارپی اشاره ای داشته باشیم. پارتنوکارپی یا بکرباری (بکرزایی) به معنی کاشت میوه های بدون هسته یا میوه های بدون بذر، در شرایطی که گرده افشانی محدودیت دارد، است. انواع پارتنوکارپی درختان میوه عبارت اند از:
- رویشی
- اختیاری
- تحریک شده
- کاذب
اقلیم مناسب کشت انجیر
به طور کلی اقلیم هایی با تابستان های گرم و خشک و زمستان های ملایم که نور آفتاب فراوان دارند، بهترین مناطق برای کشت انجیر هستند. مناطقی که میزان بارندگی سالیانه بیش از ۸۰۰ میلیمتر دارند، برای پرورش انجیر چندان مناسب نیستند؛ زیرا در اثر رطوبت بیش از اندازه علاوه بر پوسیدگی ریشه درخت انجیر، شیوع برخی آفات محتمل بوده و کیفیت میوه نیز به شدت افت می کند.
همانگونه که گفته شد، انجیر درختی نیمه گرمسیری است که در برابر خشکسالی و کمبود آب مقاومت زیادی دارد؛ اما کمبود بیش از حد آب باعث کاهش رشد درخت و کاهش میزان و کیفیت محصول می شود. متوسط بارش باران در مناطق اصلی کشت انجیر حدود350 تا 400 میلیمتر است. مناطقی با میزان بارندگی کمتر برای احداث باغ انجیر نیز مناسب نیستند.
شایان ذکر است در سال های اولیه کاشت قلمه یا نهال انجیر، اگر رطوبت خاک مناسب نبوده و مقدار بارندگی کم باشد؛ می بایست از عملیات آبیاری کمکی برای رشد نهال ها استفاده کرد. با توجه به آنچه گفته شد و همچنین در نظر داشتن این نکته که بیشتر کشت انجیر به صورت دیم است، باید مناطقی انتخاب شوند که در صورت کاهش میزان بارندگی، آب کافی برای آبیاری کمکی در دسترس باشد.
آبیاری کمکی باید به گونه ای باشد که درخت در طول سال از آب کافی برخوردار باشد.
تاثیر آب،هوا و خاک بر کیفیت انجیر
اطلاعات موجود حاکی از آن است که بیش از 600 نوع انجیر در انواع مختلف آب و هوا و خاک کشت می شود. نکته قابل توجه آنکه، میزان گرما و رطوبت بر کیفیت انجیر تاثیر میگذارند. انجیرهایی که در هوای گرم و مرطوب رشد کرده اند، برای استفاده در شیرینی پزی و همچنین تهیه کنسرو مطلوب هستند. از سوی دیگر انجیرهای تولید شده در مناطق گرم و خشک برای تهیه انجیر خشک مناسب هستند. در نواحی مرطوب میوه درشت شده و میزان شیرینی آن کم می شود. اما در نواحی گرم و خشک میوه ریزتر بوده و شیرینی آن چند برابر نواحی مرطوب است.
انجیر برای رشد کافی به روزانه ۶ تا ۸ ساعت نور خورشید نیاز دارد. نکته مهم آنکه کیفیت میوه انجیر خشک بیشتر از انجیر تازه تحت تاثیر درجه حرارت است. در مواقعی که درجه حرارت هوا بالا باشد کیفیت انجیر خشک به شدت پایین آمده و میوه ریز و سیاه و پوک می شود. بنابراین گرمای بیش از حد نیز بر میزان تولید درخت انجیر تاثیر منفی میگذارد.
نحوه کشت انجیر
کاشت و تکثیر درخت انجیر به دو روش جنسی و غیر جنسی انجام می شود. در تکثیر جنسی ، درخت جدید شبیه به پایه مادری نخواهد بود و به همین جهت تنها برای تحقیقات علمی و پیدا کردن گونه های جدید از این روش استفاده می شود. به منظور ازدیاد و ایجاد باغات انجیر تنها از روش غیر جنسی استفاده می شود. انواع روش های غیر جنسی عبارتند از :
- پیوند
- قلمه
- پاجوش
- خوابانیدن شاخه و نهال ریشه دار انجیر
بهترین ارقام انجیر ایرانی
موفقیت در تولید انجیر، علاوه بر توجه به اقلیم و شرایط منطقه ای، به انتخاب ارقام مناسب نهال نیز بستگی دارد. بهترین نهال های انجیر ایرانی عبارت اند از:
- زرد سه فصل
- استهبان
- سیاه
- زرد
- انجیر گلابی
- سبز
- المی
- بر دانه سفید
- چناری
- دمبالی
- رونو
- متی
برای داشتن محصول با کیفیت، از طریق مشاوره با مروجین کشاورزی، مناسبت ترین رقم را برای منطقه مورد کشت انتخاب نمایید.
تاثیر خشکسالی بر کشت انجیر
یکی از مهم ترین مشکلات کشاورزی، خشکسالی است. در مناطقی چون استهبان در استان فارس، که قطب تولید انجیر در کشور است، معضلات ناشی از خشکسالی بیش از هر جایی خود را نشان داده است. بیش از 230 هزار هکتار باغ انجیر دیم در این منطقه وجود دارد و کاهش شدید نزولات جوی و افزایش دما، بر میزان تولید باغات استهبان تاثیرات منفی بسیاری بر جای گذاشته است.
در سال 1389، به دلیل بروز خشکسالی شدید، بیش از 10 درصد درختان منطقه از بین رفته و تولید انجیر نیز با 80 درصد کاهش روبرو شد.
در بعضی مناطق، کشاورزان قبل از برداشت محصول اقدام به آبیاری گسترده باغ می کنند. این آبیاری باعث افزایش کیفیت محصول شده و میوه درشت تر و با کیفیت تری بدست می آید. آبیاری محدود در فصل تابستان، سبب رشد ریشه درخت در نزدیکی سطح زمین می شود. این نحوه آبیاری طی چندین سال باعث عادت درخت به آبیاری تابستانه شده و کاهش مقاومت آن نسبت به خشکسالی را به همراه دارد. از سوی دیگر با توجه به خشکسالی های اخیر، انجام هر ساله آبیاری تابستانه باعث فشار مضاعف به منابع آبی نیز می شود.
تاثیرات مشهود کمبود آب بر روی درخت انجیر بدین شرح هستند:
- کاهش در رشد شاخه و سطح برگ
- کاهش در فتوسنتز و هدایت روزنه ای
- افزایش خطر ابتلاء درخت به انواع آفات و بیماری ها
- زرد شدن و رنگ پریدگی و در نهایت ریزش برگ درختان
اثرات شوری خاک بر رشد انجیر
خشکسالی و کاهش نزولات جوی، شوری خاک را نیز در پی دارد. شوری خاک یکی دیگر از عوامل محدود کننده رشد درختان انجیر است. تعیین میزان شوری خاک قبل از کاشت درخت انجیر از اهمیت بسیاری برخوردار است. انجیر جز گیاهان با مقاومت متوسط نسبت به شوری خاک است. این گیاه مقدار هدایت الکتریکی 4 تا 6 میلی موس بر سانتی متر را به راحتی تحمل می کند. انجیر از نظر مقاومت نسبت به خاک های شور، در ردیف درختانی مانند زیتون و انار قرار دارد.
میزان تولید و تجارت انجیر در جهان
به گزارش فائو میزان تولید انجیر در جهان در سال 2019 رقمی بالغ بر 1 میلیون و 332 هزار تن بوده است. بیشترین سطح زیر کشت انجیر در جهان، به ترتیب به این کشورها اختصاص دارد:
- مراکش
- ترکیه
- الجزایر
- مصر
- ایران
ایران با دارا بودن رتبه پنجم سطح کشت انجیر، با بیش از 130 هزار تن، رتبه چهارم تولید انجیر در جهان را به خود اختصاص داده است. ترکیه، مصر و مراکش به ترتیب بیشتر میزان تولید انجیر در سال 2019 را داشته اند.
آمارهای تجارت جهانی برای سال 2019 نشان می دهد که انجیر با کد تعرفه ای 080420 (تازه و خشک) رتبه 2551 از 4648 در تجارت را در اختیار دارد. تجارت جهانی انجیر رقمی بالغ بر 598 میلیون دلار برآورد شده است. بزرگترین صادرکنندگان و واردکنندگان انجیر در جداول زیر آمده است:
علیرغم اینکه ایران رتبه چهارم تولید انجیر در جهان را داراست؛ اما در زمینه صادرات انجیر ایرانی تنها 0.8 درصد از صادرات انجیر جهان را در اختیار دارد.
به دلیل بالا بودن ارزش افزوده در فرآوری انجیر، وزارت جهاد کشاورزی از توسعه واحدهایی که قصد فرآوری انجیر به صورت کیک، کلوچه، شربت، کنسانتره، مربا و … را در کنار بسته‌بندی داشته باشند، حمایت ویژه می‌کند.
