اقتصاد مرکبات در ایران

مرکبات از مهمترین گیاهان گرمسیری و نیمه گرمسیری هستند. در ایران نیز به واسطه شرایط اقلیمی پتانسیل های مناسبی برای تولید مرکبات وجود دارد. در این مقاله به بررسی اقتصاد مرکبات در ایران خواهیم پرداخت.

فهرست مطالب مقاله

تاریخچه مرکبات در ایران و جهان

این گیاهان گرمسیری و نیمه گرمسیری در پراکندگی جغرافیایی عرضه 40 درجه شمالی و 40 درجه جنوبی رشد می کنند. طبق مستندات تاریخی مبدا اصلی مرکبات شمال هندوستان، برمه و مناطق جنوبی چین بوده است. تاریخچه کاشت مرکبات در ایران به سالهای دور باز میگردد. نخستین نمونه تجاری مرکبات در سال 1313 از ترکیه و لبنان به ایران وارد شد. این نمونه ها در مناطق شمالی ایران کشت شدند. از این سال به بعد واریته های مختلفی از مرکبات به کشور وارد شد که بیشتر در مناطق جنوبی کاشته شدند.

به طور کلی مناطق کشت مرکبات در ایران به دو منطقه جغرافیایی خلاصه می شود:

شمالی و سواحل دریای خزر
جنوبی مانند کرمان، بم، جیرفت، هرمزگان، خوزستان و فارس

در مناطق شمالی ایران کاشت پرتقال و نارنگی متداول است؛ در حالی که در مناطق جنوبی کاشت لیموی شیرازی، گریپ فروت، لیموشیرین و برخی واریته های پرتقال بیشتر به چشم می خورد.

سندبادسِل، پلتفرمی مطمئن برای خرید و فروش محصولات

سطح زیر کشت و تولید مرکبات در ایران و جهان

پرتقال، انواع لیمو، نارنگی و گریپ فروت شناخته شده ترین اقلام مرکبات در جهان هستند که در سطح وسیعی تولید و تجارت می شوند. بر اساس آمارهای فائو برای سال 2019، میزان سطح زیر کشت مرکبات در جهان حدود 1 میلیون و 600 هزار هکتار بوده است. از این میزان سطح زیر کشت، رقمی بالغ بر 20 میلیون تن انواع مرکبات برداشته شده است.

حدود 24 درصد مرکبات تولیدی جهان در چین تولید می شود. جالب است که بدانید تولید تجاری مرکبات در چین از اوایل دهه 1980 آغاز شد و توانست در آن سالها مقام دهم در تولید جهانی را به خود اختصاص دهد. طی این سالها توجه دولت چین به توسعه صادرات کشاورزی به ویژه میوه جات، موجب شد که تولید مرکبات رشد قابل توجهی داشته باشد. چین در حال حاضر به لحاظ سطح زیر کشت و تولید رتبه نخست جهان را داراست.

گفتنی است ایران در سال 2019 با سطح زیر کشت 26294 هکتار، رتبه هشتم جهان را به لحاظ سطح زیر کشت به خود اختصاص داد. برترین تولیدکنندگان مرکبات در جهان در سال 2019 در جدول زیر آمده اند.

استان مازندران با تولید یک و نیم تا یک میلیون و 700 هزار تن مرکبات در سال قطب اصلی این محصولات در کشور است. پس از مازندران، استان های گلستان، گیلان، هرمزگان و کرمان قرار دارند.

طبق آمارنامه باغداری جهاد کشاورزی در سال 1398، سطح زیر کشت انواع مرکبات 298788 هکتار و میزان تولید بیش از 5 میلیون و 600 هزار تن بوده است. در این میان رتبه دوم میزان تولید مربوط به پرتقال با تولید حدود 4,3 میلیون تن و سـهم 5,14 درصـد از کـل میـزان تولیـد محصولات باغبانی بوده است. سهم استان های تولیدکننده به شرح زیر است:

مازندران با سهم 60.6 درصدی
جنوب استان کرمان با سهم 11.6 درصدی
فارس بـا سهم 9.7 درصدی
گیلان با سهم 4,4 درصدی
هرمزگان با سهم 3.9 درصدی

این پنج استان جمعاً در حدود 90.2 درصد از کل تولید پرتقال کشور را تأمین نموده اند.

حجم تجارت جهانی مرکبات در جهان حدود 18 میلیارد دلار است. این در حالی است که ایران با رتبه چهارم تولید مرکبات در جهان در سال 2019، تنها 0.53 درصد از سهم جهانی صادرات مرکبات را به خود اختصاص داد. در سال 2019 و بر پایه اطلاعات سایت OEC، ایران در بخش صادرات مرکبات در بین کشورهای صادرکننده در رتبه 41 قرار گرفته است. از سوی دیگر آمارهای گمرک جمهوری اسلامی ایران نشان می دهد که تا پایان سال 1399 بیش از 218 هزار تن انواع مرکبات به ارزشی بالغ بر 82 میلیون دلار صادر شده است. بیشتر این صادرات به کشورهای عراق، روسیه و آذربایجان بوده است.

با این وجود، چه علل و یا عواملی مانع از موفقیت ایران در کسب سهم بیشتر از بازار تجارت جهانی مرکبات شده است؟! در ادامه به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.

بی تردید یکی از راه های رهایی از اقتصاد تک محصولی، تمرکز بر بخش های از تولید است که در آن مزیت نسبی وجود دارد. ایران به دلیل دارا بودن شرایط اقلیمی ویژه از جمله کشورهایی است که در تولید مرکبات از مزیت های بالایی برخوردار است. اما متاسفانه به دلایل مختلف نتوانسته ایم جایگاه واقعی خود را در تجارت مرکبات کسب نماییم. برخی از این دلایل بدین شرح هستند:

سیاست های دولتی
واسطه گری در بازار مرکبات
عدم بازاریابی صحیح
کم توجهی به اصول بسته بندی
ضعف در سیستم حمل و نقل
عدم توجه به استانداردهای تولیدی و کنترل کیفیت
نداشتن دسترسی به اطلاعات تجارت جهانی
نبود سردخانه های مجهز

سیاست های دولتی

عمده ترین مشکل موجود بر سر راه بخش کشوری، کم توجهی دولت به این بخش است. به دلیل آزاد بودن بازار مرکبات، بازنگری در سیاست های کشاورزی دولت همچون جوایز صادراتی، تسهیلات بانکی و مبارزه با قاچاق به دشواری امکان پذیر است. از سوی دیگر ارائه تسهیلات با سود بانکی بالا، توان رقابت را از صادرکنندگان گرفته است. همچنین لغو اعطای جایزه صادراتی از سال 1390، اثرات نامطلوبی را بر صادرات مرکبات گذاشته است.

واسطه گری در بازار مرکبات

متاسفانه بخش قابل توجهی از سود حاصل از خرید و فروش مرکبات نصیب دلالان این حوزه می شود. راه حل پیشنهادی کارشناسان، ایجاد شرکت تعاونی توسط تولیدکنندگان مرکبات است. از این طریق تولید و توزیع مستقیما انجام شود.

بیشتر بخوانید: قصه تلخ دلالان غیرمولد و صنعت غذایی کشور

قاچاق مرکبات

هر چند واردات رسمی پرتقال به کشور ممنوع اعلام شده است؛ اما در بازار شاهد انواع پرتقال وارداتی قاچاق هستیم. از سوی دیگر در برخی مواقع به صورت مقطعی و به منظور کنترل بازار و جلوگیری از افزایش قیمت ها در داخل، ممنوعیت صادرات اعمال می شود. اما برخی از افراد سودجو از طروق مختلف اقدام به قاچاق مرکبات به کشورهای همسایه نموده و توازن بازار را بر هم می زنند.

عدم بازاریابی صحیح

یکی دیگر از معضلات پیش روی صادرات مرکبات، فقدان اطلاعات کافی و شناخت از بازارهای هدف و مشتریان بالقوه است. بسیاری از تولیدکنندگان صرفا بازارهای داخلی و محلی را مورد توجه قرار داده و از بازار کشورهای همسایه غفلت ورزیده اند. متاسفانه دسترسی به اطلاعات و آمارهای بازارهای جهانی در کشور به راحتی مقدور نیست. از اینرو بسیاری از تجار در مرحله شناسایی بازار به مشکل مواجه می شوند.

نگاهی به مشکلات تولیدکنندگان مرکبات

باغداران مرکبات هر ساله در نزدیکی زمان برداشت و پس از آن با مشکلات عدیده ای روبرو می شوند. به گزارش وزارت جهاد کشاورزی برخی دلالان با خرید میوه های نارس و رنگ افزایی مرکبات کال، این محصولات را به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می کنند. این امر، هم به روند تولید مرکبات و هم به باغداران ضربه می زند.

نبود سردخانه های مناسب، ضایعات مرکبات را افزایش داده و باغداران را با زیان روبرو کرده است. بر اساس آمارهای فائو میزان ضایعات مرکبات در جهان معادل 6 تا 8 درصد تولید است.

از سوی دیگر ورود دلالان به قیمت گذاری روی محصولات، باغداران را با مشکل مواجه کرده است. افزایش هزینه های تولید موجب کاهش حاشیه سود کشاورز از فروش محصولات شده است.